na illa

  Fran Cañotas visita A Illa de Arousa para descubrirnos a súa toponimia tradicional da man dos seus veciños.

 Presentación sobre o traballo de campo na recollida de nomes do mar, con motivo das X Xornadas de Onomástica, organizadas pola RAG en Pontevedra o 4 de outubro de 2025.

[Helena Domínguez] Cada vez que observo o mapa da ría de Arousa de Fontán (1845) non podo evitar viaxar a finais do século XIX e imaxinar o ilustre cartógrafo atravesando a cabalo os case dous quilómetros que separan a Illa de Arousa da veciña praia do Terrón, xa en terras de Vilanova. Non é máis ca unha fantasía, pois non existen evidencias do medio de transporte escollido por Fontán no seu traballo de campo por estas terras. O máis probable é que arribase á ínsula arousá en barco, se é que chegou a desembarcar nela algunha vez. Domingo Fontán, nado en Portas, investiu 17 anos da súa vida, entre 1817 e 1834, en confeccionar o que sería o primeiro mapa de Galicia deseñado con métodos científicos, denominado Carta Geométrica de Galicia ("domingo fontán", 2023). A fazaña non só requiriu botar man dos últimos adiantos tecnolóxicos, senón tambén percorrer Galicia de norte a sur para facer as oportunas mediçóns. Polo tempo que Fontán acudiu á Arousa, aínda se podía atravesa...

Con este vídeo sobre a dorna, a rapazada da Illa de Arousa gañou o terceiro premio dos Premios 'Dígocho Eu' dirixidos aos centros de ensino. A montaxe pón en valor a riqueza cultural que rodea a esta embarcación tradicional de orixe normanda. Só no campo do léxico, podemos falar de máis dun cento de nomes para designar as distintas partes da dorna (escora, cadeira, banco de popa, drisa, cofiño...). Se non fose importante, non teríamos inventado tantos nomes para identificar ata a máis pequena peza da madeira!

Do A ao Z, presentamos 23 conceptos que todo carcamán ou carcamana debería ter claros: apodo, batea, carcamáns, dornas, especulación, faro, gheada, historias, illa, kaiak, liborio, mallante, nécora, oooh, ponte, Quilma, Regueiro, seseo, turismo, u-lo, ventos, Xulián, zampallada. Eis o exemplo coa C:  Descarga o arquivo pdf para obter a serie completa, publicada orixinalmente na revista Dorna nº11.

  [Helena Domínguez] Ata os anos noventa, era habitual que os rapaces da Arousa organizaran guerras de tutelos na noite de Defuntos. Normalmente, as cuadrillas organizábanse por barrios: os do Monte, os das Laxes, os de Pedraserrada, os das Aceñas... e enfrontábanse todos contra todos, nunha emocionante batalla campal que tiña por escenario o cemiterio e as leiras próximas.    O tutelo é un instrumento construído con canela, que se utilizaba a modo de canón para disparar. Introducíase dentro a semente das hedras ou dos loureiros e, ao soprar, saían as boliñas disparadas. Non había que ir moi lonxe para obter a munición, xa que no propio Agro da Torre medraban abundantes arbustos. O impacto dos balotes, por certo, revestía certo perigo e había que ter moito coidado de que a un non lle acadaran nun ollo. O tutelo de canela rematou sendo substituído por tubos de plástico ou de metal, que se obtiñan de material de refugallo. Neste caso, a munición consistía en “carteruchos”...

                                           Liborios no Entroido da Illa de Arousa   [Helena Domínguez] Un dos trazos característicos do Entroido da Arousa e único no seu contorno é a existencia dos liborios. A propia orixe da palabra é, a día de hoxe, unha incógnita. O termo liborio non vén recollido nin no dicionario de galego, nin no de castelán, nin no de portugués. Si que aparece documentado como nome de persoa -na Arousa non se usa, claro, pois sería como poñerlle a un fillo algo así como “espantallo”- sen que o seu significado, “nacido en Líbora”, achegue pistas sobre a orixe dos liborios do carnaval arousán. Así as cousas, e até que alguén argumente o contrario, “liborio” é unha palabra nosa, dos arousáns da illa, para definir á xente que no Entroido se camufla baixo unha c...

  A posición hexemónica da que gozou o galego na Arousa está en claro retroceso, como amosa o Informe de usos lingüísticos elaborado polo Equipo de Dinamización Linguística do IES Illa de Arousa. O estudo presenta unha análise da realidade sociolingüística dos adolescentes arousáns, baseada nos resultados de 190 enquisas realizadas no instituto en novembro de 2020.   Aquí van algúns datos: O galego é a lingua materna do 60% do alumnado.  O alumnado relaciónase coas amizades maioritariamente en castelán.  O galego obtén os peores resultados no eido das redes sociais, que acaparan o tempo de lecer dos adolescentes. O 61% só usa o castelán ou máis o castelán.  Un 12% do alumnado declara que ten dificultades para expresarse en galego. Se hai vinte anos nas aulas da Illa de Arousa había algúns nenos e nenas que podían presentar dificultades para falar o castelán con fluidez pola falta de práctica, esta tendencia inverteuse na actualidade, de xeito que nos ato...

  A primeira imaxe amosa o estado do Portiño en agosto de 2010. Contemplo a foto do antes e apéname pensar na oportunidade que se perdeu en 2017 (as obras que amosa a segunda imaxe) de rehabilitar unha praíña con porto en pleno centro urbano. O que temos agora é unha grande terraza de formigón que se eleva máis dun metro sobre o nivel do mar e cun único acceso á praia mal planificado e deseñado.  O muro debería estar máis retirado para atrás para deixarlle espazo á praia e á súa vexetación costeira. E as escaleiras deberían situarse máis arriba e cara a dereita, para poder acceder ao areal cando sobe a marea. Nas preamares sempre houbo momentos nos que non era posible atravesar o Portiño en seco pero co acceso de agora a cousa complícase. Aínda non chegou o mar arriba e xa non se pode baixar á praia porque as escaleiras xa están somerxidas, tal e como se pode ver na terceir imaxe.Quen deseñou a obra non atravesou nunca a praíña nin sabe que antes a rapazada xogaba nos cons Sa...

  As mariscadoras da Illa de Arousa foron convidadas no verán de 2012 a participar nun reality documental conducido por Belén Esteban, unha das personaxes do corazón máis populares do momento.  As sequeiras discutiron a proposta en asemblea e aínda que houbo obxeccións, finalmente entregáronse con entusiasmo á gravación do programa, que lles ofrecía a posibilidade de amosar as condicións do seu traballo nunha cadea de televisión estatal. A experiencia completa relátase no artigo académico 'Autopercepción de las mariscadoras gallegas sobre su representación mediática: estudio de recepción ', elaborado desde a perspectiva dos estudos mediáticos de recepción. As mariscadoras reflexionan sobre a representación do seu oficio nos medios de comunicación e sobre os problemas que enfrontan, como o furtivismo e as desigualdades sociais.

     Despois de 45 anos,  o cantar "Illa de Arousa, que dormes na Lama" segue formando parte do cancioneiro popular dos veciños e veciñas da Arousa; todo un mérito, se temos en conta que a canción naceu  para ser interpretada durante o Entroido pola comparsa O Cano . O seu éxito foi tal que a xente aprendeuna e incorporouna ao repertorio das tabernas. O máis interesante do seu contido é a crítica á xestión institucional da pesca e do marisqueo e a denuncia do estado de abandono no que se atopaba daquela a Arousa -e ao que se refire o título-, en canto a infraestruturas e servizos básicos. A letra ten tamén un tinte machista que hoxe non pasaría o filtro, e que era na súa época un selo identificativo das cancións do Cano , unha comparsa composta exclusivamente por homes. Polo demais, é un pracer escoitar esta canción, tan ben interpretada por Carmen "da Chabola".

  Queridos amigos e amigas, Reunímonos hoxe aquí para celebrar que temos xa 40 tacos, e non creo que esaxere se digo que moitos de nós estamos no ecuador da vida. Algúns, desafortunadamente, xa non nos acompañan e quero empezar cun recordo para eles, Juan Jesús O Chasquiño e Miguel Paz, “ M igheliño”. Deu a casualidade que todos e todas nacemos no mesmo ano, o 1977, e iso fíxonos compartir moitos momentos e incluso etapas, especialmente na infancia e na adolescencia. Nalgúns casos forxamos amizades que conservamos ata hoxe, noutros casos somos case descoñecidos, que nos saudamos cun “eh” cando nos cruzamos no camiño. Así e todo , estamos un idos por moitos recordos que merece a pena lembrar. E se todas as quintas da Arousa se xuntan para facer unha cea, por que os do 77 non imos ter a nosa festa! Nós tivemos a sorte de nacer coa democracia e nun tempo de liberdades. Que ben que poidamos pensar distinto e que todos sexamos respectados! Hoxe en día somos conscientes máis ...

Os antigos sinais que orientaban os condutores sobre a ruta de saída da illa cunha frecha que sinalaba o “continente” foron no seu día obxecto de moita brincadeira, tanto entre as xentes locais coma as de fóra. A bifurcación, que distingue entre a Arousa e o resto da masa continental europea, ten a súa graza, ao deixar en terra de ninguén a pequena illa, unha condición que, por outra banda, casa moi ben co sentimento romántico da poboación insular de estar a vivir nun lugar á parte, no que rexen as leis ‘daquela maneira’. Durante anos foron estes os únicos sinais de indicación para abandonar ou entrar na illa, mais co paso do tempo engadíronse outros carteis máis modernos e precisos. O caso é que os antigos sinais continúan erguidos aínda que nun estado de abandono e deterioro. Preguntámonos se valería a pena restauralos e rescatalos para o noso patrimonio urbano, do mesmo xeito que algunhas cidades deciden conservar carteis, rótulos e outros grafismos singulares que adquiriron un es...

Hai cinco anos anunciabamos con gran pesar o cese da actividade deste blog. Mais o certo é que a bitácora resistiuse a morrer e aínda que deixamos de actualizar as entradas e pechamos a posibilidade de engadir comentarios, o arquivo de contidos continuou a recibir visitas diarias e a espertar un grande interese.

[Redacción] Se en agosto de 2006 botabamos a andar este blog coa intención de non quedar calados , o que nos presta agora, cinco anos despois, é calar. O vindeiro 8 de agosto, coincidindo co noso aniversario, imos varar a dorna de na illa.  A partir de entón, este espazo deixará de actualizarse e non admitirá máis comentarios. Vémonos noutros mares. Ata logo!

[Redacción. 07/07/09 ] Este espazo, aberto á participación de todos os interesados, pretende recompilar e inventariar os alcumes de tradición familiar que se usan na Arousa. Quedan descartados, polo tanto, os sobrenomes particulares de persoas, moi abundantes na Arousa, por certo, que non se transmiten en herdanza. De ser posible, indicarase a orixe do alcume. Poden deixar as súas propostas a través dos comentarios.

[Susi Rial] A "Carta Geométrica de Galicia" é obra do pontevedrés, nado en Portas, Domingo Fontán. Neste mapa investiu 17 anos da súa vida e é o primeiro que se fai con rigorosidade científica e matemática. De feito, o mapa de Domingo Fontán supón un enorme salto cualitativo con respecto ós outros mapas aquí mostrados. No século XIX (este mapa foi impreso en 1845), os avances técnicos foron espectaculares, o cal permitiu que por primeira vez se coñecese o aspecto real da Arousa. Como se pode ver, a forma da Illa é practicamente igual á que hoxe coñecemos, e incluso aparecen nomeados algúns dos saíntes máis importantes, como Punta Cabalo e Punta Barbafeita, así como unha barra de area, posteriormente desaparecida a causa da construción da ponte.

[Redacción] O abruíño é un froito silvestre propio deste tempo do ano, que adoita medrar á beira das leiras e camiños rurais. O seu sabor agre, que deixa na boca unha lixeira sensación de sequidade, é difícil de esquecer. En castelán, coñécese co nome de "endrina", e no galego estándar, como “abruño”. A palabra que usamos na Arousa para nomear esta clase de cirola, “abruíño”, forma parte do noso particular “ Dicionario de ausencias ”.

A devecida pista de tenis, en Testos Detalle da instalación [Redacción] A campaña de pintadas nas rúas que reclamaba a construción dunhas pistas de tenis na Arousa resultou eficaz, vistos os resultados. As novas instalacións deportivas, situadas a carón do campo de fútbol Salvador Otero, xa son unha realidade. Nas imaxes poden ver o estado actual da pista, a piques de ser inaugurada. Ao parecer, tamén servirá para xogar ao baloncesto, unha vez montadas as correspondentes canastas.

[Redacción] O exalcalde Sito Vázquez vén de iniciar dende o seu blog unha campaña para que o Concello da Illa de Arousa mude o seu nome por 'Concello de Arousa'. Vázquez preparou un modelo de carta de solicitude que os usuarios poden descargar e enviar por correo ao alcalde. Historicamente, tanto os habitantes insulares como os seus veciños se referiron á illa co nome de “Arousa”, unha tendencia que comezou a mudar a partir da constitución dun municipio propio baixo o nome de “Concello da Illa de Arousa”, de xeito que se está impoñendo o nome de “illa” para referirse ao lugar. Vázquez xa ten escrito en varias ocasións sobre a preocupación que lle causa o feito de que a illa estea a perder o seu nome . Máis información sobre a nomenclatura da Arousa: A illa nos mapas antigos: I , II , III (Susi Rial) Concello da Arousa (Sito Vázquez)  O nome da Arousa (Ilha de Orjais) Arousa: a illa dá o nome á ría (Xoán Dopico, revista Dorna )